امروزه، جامعه ایران بسیار شبیه جامعه صدر اسلام و عصر امام حسین علیه السلام است، و اگر کسی بخواهد جامعه اسلامی را از مسیر خود منحرف سازد؛ باید از ابزارهای سه گانه، تطمیع، تهدید و تبلیغ بهره گیرد. منافقان پرشماری برای نابودی انقلاب اسلامی، در درون کشور به همان اعمال و شگردهایی دست می یازند که منافقان صدر اسلام درباره حسین علیه السلام به کار بردند. البته امروزه علاوه بر خیانت منافقان، کمک های خارجی نیز افزوده شده است، هرچند نقش مستقیم را عوامل داخلی ایفا می کنند. قدرتی مثل امریکا به طور مستقیم دخالت نمی کند، ولی عوامل داخلی را شناسایی کرده، آنان را به کمک دستگاه های تبلیغاتی، کمک های مالی و ابزارهای دیگری چون ایجاد فتنه، آشوب و ترور تقویت می کند.

از همان راهی که دشمنان اسلام توانستند اسلام را مسخ و منحرف کنند، و در نهایت، توانستند امام حسین علیه السلام را بکشند، امروز نیز دشمنان اسلام می خواهند این نهضت را از مسیر خود منحرف سازند.

امروزه وسایل ارتباط جمعی، از جمله مطبوعات، از مهم ترین ابزارهای تبلیغاتی اند که در آنها واقعیت را واژگون نشان می دهند و از تهمت و افترا فروگذار نمی کنند؛ به ویژه هجمه هایی که با هدایت و حمایت دشمنان اسلام علیه مقدسات دینی صورت می گیرد و ضروریات اسلام را به چالش می کشد. با توجه به گسترش اسلام، این نوع دشمنیها پیچیده تر شده است. از این روی، کسانی که خدمت می کنند، اجرشان بیشتر است، چنان که کسانی نیز که خیانت می کنند، گناهشان بزرگ تر است؛ زیرا محدوده خدمت و خیانت گسترده تر شده است. زمانی که معاویه بر دستگاه خلافت تسلط یافت، بر عده ای از مردم حکم می راند که شتر نر و ماده را از هم تشخیص نمی دادند.او نماز جمعه را روز چهارشنبه خواند، و کسی اعتراض نکرد. ولید بن عقبه، یکی از امیران بزرگ بنی امیه در کوفه، در حال مستی نماز صبح را چهار رکعت خواند. بعد از اینکه به او گفتند نماز صبح دو رکعت است، گفت: امروز حال خوشی داشتم؛ اگر می خواهید بیشتر برایتان بخوانم. اگرچه امروزه فریب دادن جوانانی که در انقلاب رشد کرده اند، به آسانی ممکن نیست، ولی شگردها و حیله های دشمنان نیز پیچیده تر شده است.

یکی دیگر از جنبه های قابل مقایسه جامعه امروز با روزگار امام حسین علیه السلام، انحطاط گروهی از مردم به پست ترین مراتب، و در مقابل، ارتقای جمعی به بالاترین مدارج انسانیت است. در واقعه عاشورا کسانی در رذالت به جایی رسیدند که نظیر آنان در عصر جاهلیت پیش از اسلام نیز یافت نمی شد. در میان عرب پیش از اسلام، کسی که به بی رحمی و قساوت قلب حرمله یافت نمی شود که گلوی نازک طفل شش ماهه ای را که در حال جان دادن است و آخرین لحظات عمرش را می گذراند، با تیر سه شعبه زهرآلود بشکافد.

قول قرآن به این مطلب اشاره کرده، می فرماید: و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لا یزید الظالمین إلا خسارا؛آنچه از [آیات] قرآن نازل می کنیم برای مؤمنان شفا و رحمت است، ولی برای ظالمان جز زیان و خسران نمی افزاید.

قرآن همان گونه که مؤمنان را هدایت می کند، بر فساد، انحراف و کفر ظالمان نیز می افزاید. مثال قرآن در عالم طبیعت، آب باران است. هرگاه باران در جایی که گل می روید، ببارد، گلهای با طراوت و خوشبو بیشتر می شوند؛ اما در محلی که گیاهان سمی می رویند، بارش باران باعث می شود بیشتر سمی شوند. در جامعه آن روزگار نیز در سایه ظهور اسلام، افراد عالی مقامی چون سلمان، ابوذر، عمار، میثم تمار و سعید بن جبیر و... رشد کردند؛ همچنین کسانی که شب عاشورا خطاب به امام حسین علیه السلام گفتند اگر هفتاد بار کشته شویم، باز آرزو داریم در رکاب تو به شهادت برسیم. اما از سوی دیگر، آن قساوتها و بی رحمی ها نیز رشد کرد؛ به گونه ای که کسانی پیدا شدند که هدایت الاهی را زیر پای گذاشتند و از رحمت خدا روی گرداندند و در نهایت، بر شقاوت و قساوتشان افزوده شد.

انقلاب اسلامی ایران نیز انسان هایی را پرورش داد که در تاریخ اسلام کم نظیرند. داستان حنظله غسیل الملائکه در عصر پیامبر صلی الله علیه و اله، پیوسته باعث اعجاب و شگفتی جوانان قبل از انقلاب می شد. او از اصحاب جوان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله بود که روز پیش از جنگ احد عروسی کرد، و با اجازه پیامبر شبی را کنار همسرش گذراند و صبح روز بعد، در جنگ احد شرکت کرد. او قبل از آنکه برای غسل جنابت فرصتی یابد، در جنگ به شهادت رسید. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله درباره او فرمود: ملائکه را می بینم که از آسمان آب آورده اند و حنظله را غسل می دهند به همین مناسبت، وی حنظله غسیل الملائکه - یعنی کسی که ملائکه او را غسل داده اند - نامیده شد. در جریان انقلاب اسلامی ایران و طی دفاع مقدس، مردم ایران جوانان بسیاری مانند حنظله را مشاهده کردند، و رزمندگانی که آرزو می کردند، جنازه آنان پیدا نشود.

از سوی دیگر، در جریان انقلاب منافقان ملحدی تربیت شدند که در شیطنت و نفاق نظیر آنان کمتر پیدا می شود. این افراد در جامعه از موقعیت و احترام برخوردارند؛ زیرا آنان دستگاه های تبلیغاتی قوی ای در اختیار دارند که به مدد آن مطامع خویش را پی می جویند؛ برای مثال، ایشان غیرت را به نام خشونت محکوم، و تساهل و تسامح را ترویج می کنند. بدین ترتیب، غیرت را از مردم می گیرند تا کسی در مقابل هجمه های ناجوانمردانه به اساس اسلام اعتراض نکند؛ و اگر کسی اعتراض کرد، او را خشونت طلب می خوانند و شخصیتش را به چالش می کشند. این تاثیر عامل اول، یعنی تبلیغات است که همچون عصر معاویه به طور کامل از آن استفاده می کنند؛ همچنین از عامل دوم یعنی تطمیع با پول و پست و مقام برای تاءمین اهداف حزبی بهره می برند، و پس از آن نیز نوبت به تهدید مخالفان با شیوه هایی گوناگون می رسد.

نهضت عاشورا؛ الگوی انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی از نهضت عاشورا سرمشق گرفت و اگر امام حسین علیه السلام در آن عصر قیام نمی کرد، انقلاب اسلامی ایران هرگز تحقق نمی یافت. ولی پس از انقلاب، رفته رفته ضعفهای جامعه آن روزگار در مردم ما آشکار و تکرار می شود.

امروزه در جامعه ما کسانی هستند که انتقاد از گناه، بدعت یا انکار ضروریات دین از جانب مسئولان را غیبت، و موجب تضعیف حکومت اسلامی می خوانند. چنان که معاویه هنگامی که امام حسین علیه السلام فسق یزید را بازگو کرد، گفت: تو غیبت می کنی. اگر باب انتقاد از حاکمان باز نباشد، اساس اسلام از میان می رود و داستان معاویه تکرار می شود و دوباره به نام دین، استبداد سلطنتی در جامعه حکم فرما می گردد. امام حسین علیه السلام در برابر حاکمی که مخالف دین عمل می کرد، می ایستاد، و بدین ترتیب این سنت را در جامعه اسلامی بنیاد نهاد: ابتدا با موعظه و نصیحت، و در مراحل بعد نیز از راههای دیگر، تا جایی که اگر حفظ ارزشهای اسلامی در گرو نثار خون بود، مؤمن می باید آماده فداکاری باشد. بدین جهت امام خمینی قدس سره فرمود: هرچه داریم از امام حسین علیه السلام است. امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام، هر دو امام و هر دو سرور جوانان بهشت بودند و امام حسین علیه السلام به برادر بزرگ تر خود احترام می گذاشت؛ اما علت اینکه ما بیشتر از امام حسین علیه السلام یاد می کنیم این است که برای آن حضرت شرایطی پیش آمد که نوعی فداکاری را می طلبید و این شرایط برای امام دیگری فراهم نشد. بر همین اساس، آن بزرگوار الگو شد؛ الگویی که تا پایان قیامت کارآیی خواهد داشت.

تا زمانی که چنین روحیه ای در مردم وجود دارد دشمنان اسلام آنان را به دیده طمع نمی نگرند. زمانی دشمن به نفوذ در حکومت اسلامی امیدوار می شود که چنین روحیه ای در جامعه کم رنگ شده باشد. اینجاست که دشمن به پیروزی خود بر آنان اطمینان خواهد یافت، زیرا این مردم از مرگ می هراسند.

امام خمینی قدس سره در زمانه ما اولین کسی بود که چنین درسی به مردم داد. او گفت که همیشه تقیه واجب نیست، بلکه در بعضی موارد حرام است و باید تا پای جان ایستاد.

امام خمینی قدس سره احیاکننده سنت حسینی در زمان ما بود. حرکت او، جانی تازه به اسلام، و عزتی دوباره به مسلمانان بخشید. عزتی که در سایه حرکت ایشان نصیب مسلمانان شد، در طول تاریخ 1400 ساله اسلام نظیر ندارد.

این عزت در سایه پیروی از امام حسین علیه السلام به دست آمد. حفظ این روحیه موجب می شود که خدا بر عزت ما بیفزاید. اما اگر این روحیه از دست برود و راحت طلبی و پول پرستی جای شهادت طلبی بنشیند و امور اقتصادی و رفاه، مهم ترین مسائل باشد، سراشیبی سقوط جامعه از همین نقطه آغاز می شود. عزت در سایه شهادت طلبی، و ذلت در سایه دنیاطلبی به دست می آید. باید توجه داشت سنت الهی این نیست که وقتی عزتی نصیب مردمی شد، آن را برای همیشه تضمین کند؛ بقای این عزت تا زمانی تضمین شده است که مردم عامل آن را حفظ کنند.

انقلاب و خطر انحراف

سرگذشت بنی اسرائیل عبرت بزرگی درباره وقوع انحراف در انقلاب است. خداوند متعال در قرآن از هیچ طایفه ای به اندازه بنی اسرائیل تعریف نکرده است. خداوند خطاب به بنی اسرائیل می فرماید:

اءنی فضلتکم علی العالمین؛شما را بر همه جهانیان برتری دادم. حضرت موسی و هارون علیمها السلام را فرستاد تا آنان را از چنگال فرعونیان نجات دهند. اما بعد از چندی نوبت به امتحان رسید. چند روزی که حضرت موسی به کوه طور رفت، آنان گوساله پرست شدند. به همین کسانی که خدا به ایشان عزت داده بود و در حقشان فرموده بود فضلتکم علی العالمین، دستور داده شد که «صورتهای خود را بپوشانید و با شمشیر یکدیگر را بکشید».هزاران نفر از بنی اسرائیل، که گوساله پرست شده بودند، در یک روز، به دست همدیگر کشته شدند. هنگامی که از نعمت خدا قدردانی نکردند، در جریان مخالفت با تحریم صید در روز شنبه، هزاران نفر از ایشان مسخ شدند و به صورت میمون در آمدند. در آیه خطاب به آنان می فرماید:

آتاکم مالم یؤت احدا من العالمین؛ آنچه که خدا به شما داده به هیچ کدام از مردم جهان نداده است.

اما همین مردم، زمانی که قدر نعتهای خدا را ندانستند، عذاب الهی بر ایشان نازل شد. خدایی که ارحم الراحمین است، هنگام عقوبت اشد المعاقبین نیز هست. این سنت تغییرناپذیر الهی است که اگر قدر نعمت را ندانید، از شما گرفته خواهد شد. باید از روزی ترسید که بر اثر ناسپاسی، این عزت در معرض خطر قرار گیرد. عزت مسلمانان در صدر اسلام به دست حاکمان، درباریان، نخبگان، خواص و نیز توده مردم ناآگاه به خطر افتاد. اکنون نیز خطر، ابتدا از سوی حاکمان، اسلام را تهدید می کند. تمامی کسانی که به گونه ای در تقویت این افراد مؤ ثر بودند، در همه این گناهان تا هر زمان که آثار آنها بر جای باشد شریک اند؛ چنان که روایت آمده است:

من سنن سنة سیئة کان علیه وزره و وزر من عمل بها؛هر کس سنت و روش بدی بنیاد نهد، هم گناه خود را به دوش می کشد و هم گناه کسی را که به آن عمل کرده است.

همچنین خدای تعالی می فرماید: من یشفع شفاعة سیئة یکن له کفل منها؛هر کس شفاعت ناپسندیده ای کند در [شر] آن سهم دارد.

بعضی از مردم گمان می کنند رای دادن، امری است که تنها به خودشان بازمی گردد، در حالی که چنین نیست. راءی دادن حق نیست، بلکه تکلیف است. باید در انتخابات شرکت کرد و اصلح را شناخت و به او راءی داد. مسامحه در راءی دادن جایز نیست. رای دادن از سر هوس، بازی با اسلام است. باید تحقیق و بررسی کرد که چه کسی برای اداره مملکت از دیگران اصلح است. اهمیت سپردن چنین امانتی به کسی که می خواهد سرنوشت کشوری را در دست گیرد، از عروس کردن یک دختر کمتر نیست. اگر بخواهند دختری را شوهر دهند، درباره خواستگار تحقیق می کنند. آیا برای انتخاب فرد اصلح در جامعه همین چند پوستر عکس و شعار که به در و دیوار نصب می شود، کافی است؟ رای دادن یک تکلیف است، نه حق شخصی. در این دنیا انسان را به علت راءی دادن مؤ اخذه نمی کنند، ولی روز قیامت هر اثری بر رای انسان مترتب شود، در آن شریک است. اگر این اثر، خیر باشد در ثواب آن شریک است و اگر گناه، فساد، فحشا، بی عفتی، رشوه خواری و سایر گناهان، راءی دهنده نیز سهمی از آن خواهد داشت. همچنین نمی توان از زیر کار شانه خالی کرد؛ زیرا این کار یک تکلیف است. اگر این امر، یک حق بود، انسان می توانست از آن استفاده کند، همچنان که می توانست از آن صرف نظر کند؛ اما این گونه نیست. رای دادن تکلیفی واجب است. باید اصلح را شناسایی کرد و به او راءی داد.

از گذشته ها باید پند گرفت. اگر کسی در تقویت برخی از افراد گناهکار و مفسد شریک بوده است، می باید توبه کند و در گفت وگوهای خانوادگی و معرفی آنان به دوستان توجه داشته باشد که چه کسی تقویت می شود. مسائل حکومت اسلامی و مسلط کردن افراد بر جان و مال و ناموس مردم اموری بسیار مهم و تکلیفی شرعی اند.

ما در کدام جبهه ایم: سپاه حسین علیه السلام یا لشکر کوفه؟

پس از تحلیل روحیه مردم کوفه، این مسئله مطرح می شود که آیا ما هم اکنون از اینکه مانند کوفیان رفتار کنیم، در امانیم؟ ما کوفیان را بی وفا می دانیم و شعار می دهیم که علی را تنها نمی گذاریم. به طور قطع مردم ما چنین اعتقادی دارند و این شعار از صمیم قلب آنان برمی خیزد، اما حوادث روزگار، پستی و بلندیهای می آفریند که روحیه انسان را دگرگون می سازد؛ زیرا افراد دیگری نیز قبلا چنین سخنانی گفته اند؛ ولی بر اثر تغییر و تحولات روزگار، تغییر نظر داده اند. لازم است هر انسان هوشیار و آگاهی با خود بیندیشد که اگر در زمان امام حسین علیه السلام می بود، در کدام گروه قرار می گرفت؟ آیا واقعا به صف اقلیت هفتاد و دو نفری می پیوست، یا در لشکر سی یا صد و بیست هزار نفری شام و کوفه می ایستاد یا میان کسانی که بی طرف ماندند، می نشست. البته ما در زیارت می گویی: یا لیتنا کنا معکم و نفوز معکم...؛ یا لیتنی کنت معکم فاءفوز فوزا عظیما...؛ ای کاش ما هم در کربلا بودیم و در رکاب حضرت سیدالشهدا علیه السلام شهید می شدیم! شاید این آرزویی از صمیم دل باشد، اما آیا می توان اطمینان داشت که اگر در آن موقعیت قرار گرفته بودیم، تغییر عقیده نمی دادیم؟ آیا می توان یقین داشت که اگر بر روی امام حسین علیه السلام شمشیر نمی کشیدیم، بی طرف نمی شدیم؟ چنان که کسانی از جمله عبیدالله بن حر جعفی بودند که امام حسین علیه السلام، خود، با آنها صحبت کرد و ایشان را به همراهی خود فراخواند. حضرت نزد او رفت و با او سخن گفت و او را به سپاه خود دعوت کرد، اما او در جواب گفت که اسب و شمشیرش را در اختیار می گذارد. امام علیه السلام نیز به او فرمود: اسب و شمشیرت را بردار و از این جا دور شو! اگر در این سرزمین بمانی و ندای نصرت خواهی ما را بشنوی و به یاری ما نیایی، در جهنم جاودانه خواهی ماند. از اینجا فرار کن که صدای مرا نشنوی! آیا اگر ما در آن زمان بودیم، بهتر از عبیدالله بن حر جعفی عمل می کردیم؟

اگر بخواهیم خود را بیازماییم، باید ببینیم آیا مشابه شرایطی که در آن زمان بود، در زمان ما نیز وجود دارد یا خیر؟ اگر آن شرایط وجود دارد، آیا بر ما اثر سوئی داشته است یا نه؟ آیا تمایل مردم ما به ارتکاب گناه بیشتر شده است یا نه؟ آیا واقعا ما به گونه ای هستیم که بتوانیم خود را جزو یاران امام حسین علیه السلام به شمار آوریم؟ اگر دلایلی که موجب شد مردم کوفه از اهل بیت علیهم السلام دور شوند در جامعه ما وجود داشته باشد، ما هم باید بترسیم که مبادا همان انحرافات در جامعه ما پدید آید. یکی از آن عوامل، ضعف شناخت بود. اگر اعتقادات ما سطحی است و پشتوانه منطقی و عقلی ندارد باید نگران آینده و عاقبت کار باشیم. ما تنها همین قدر می دانیم که امامی بود، و پس از امام علیه السلام نیز باید از مقام معظم رهبری به عنوان جانشین امام، اطاعت کرد؛ اما نمی دانیم دلیل وجوب اطاعت از ولی فقیه چیست. اگر دلیل این مسئله را ندانیم، با مطرح شدن یک شبهه، اعتقاد ما سست می شود؛ در حالی که طبق فرمایش امیر مؤمنان علیه السلام نجات اولیای خدا در مقابل شبهه به این دلیل است که یقین دارند و اعتقادات آنان مبتنی بر دلیل قطعی است. اگر در زمان ما شبهه ها رایج شد؛ معلم در کلاس درس مسائل شبهه ناک مطرح کرد و کسی به او پاسخ نداد؛ استاد دانشگاه در کلاس درس شبهه پراکنی کرد و کسی چیزی نگفت؛ اگر کسانی گفتند دین افیون حکومتهاست و کسی آنان را ساکت نکرد، باید ترسید همان بلایی که مردم کوفه بدان مبتلا شدند، گریبان ما را نیز بگیرد. اگر احکام اسلام پای مال شد و مردم سخاوتمندانه و با تساهل و تسامح از کنار آن گذشتند، باید ترسید مبادا روزی برسد که مردم دوباره با یزید بیعت کنند.

تساهل و تسامح مقدمه فرهنگ بی دینی است. اگر ما در قبال احکام دین بی اعتنا شدیم باید از روزی بترسیم که آنچه بر سر مردم کوفه آمد، بر سر ما نیز بیایید؛ هر چند شاید بتوان گفت که مردم کوفه در آن زمان بهتر از دیگران بودند؛ زیرا وضعیت مردم مدینه به گونه ای بود که امام حسین علیه السلام از آنجا فرار کرد. مردم مدینه از همان ابتدا با یزید بیعت کردند، در حالی که کوفیان ابتدا حضرت سیدالشهدا را برای پذیرش خلافت دعوت کردند.

یکی از عواملی که موجب حادثه کربلا شد، سست شدن مبانی فکر و اعتقادی مسلمانان در آن زمان بود. اینک ما باید از تاریخ عبرت بگیریم. اگر شعار حمایت از ولایت فقیه سر می دهیم، در صورتی می توانیم به آن وفادار باشیم که اعتقاد ما بر اساس دلیل منطقی و محکم در ذهن ما رسوخ کند؛ باید دلایل وجوب اطاعت از ولی فقیه را به خوبی بدانیم؛ در غیر این صورت به دام شبهه می افتیم، و ایمانمان متزلزل می شود و شک جای آن را می گیرد، و با وجود شک، نمی توان مردانه در راه قدم گذاشت. اگر نوجوان سیزده ساله ای نارنجک به کمر می بندد و زیر تانک می رود، به این دلیل است که یقین دارد هنگام شهادت سرش در امان، سیدالشهدا علیه السلام است، و این تفکر که این حرفها، شعارهایی احساسی و تبلیغاتی است، همان سخن ابوسفیان است که گفت: «لا جنة و لا نار»اگر استاد دانشگاه در دانشکده الهیات گفت: «معلوم نیست هر چه خدا بگوید راست باشد و بر راست گویی خدا دلیلی نداریم» و اگر سخنران مورد تایید مسئولان بلند پایه کشور گفت: «قرآن هم نقدپذیر است و تمام آن درست نیست»و همه در برابر این سخن سکوت کردند، آیا می توانیم اطمینان داشته باشیم که جزو هفتاد و دو نفر یاران سیدالشهدا علیه السلام خواهیم بود؟

بر این اساس، باید بکوشیم مبانی فکری و اعتقادی خود را با تشکیل جلسات مذهبی سالم و آموزنده تقویت کنیم، و از سوی دیگر، ارزش های انقلاب و اسلام را زنده نگاه داریم. همان طور که شگردهای شیطانی جامعه امروز بسیار شبیه عصر امام حسین علیه السلام است، راه مقابله با آنها نیز همان راهی است که امام حسین علیه السلام فراروی نهاد. شرط نخست مقابله با این اعمال شیطانی، دل نبستن به دنیاست. امام حسین علیه السلام فرزندان، دوستان و یاران خود را به گونه ای تربیت کرده بود که وقتی قاسم، نوجوان سیزده ساله، از امام حسین علیه السلام پرسید که آیا او به شهادت می رسد یا نه؟ حضرت در جواب فرمود: مرگ در نظر تو چگونه است؟ قاسم گفت: الموت احلی عندی من العسل؛مرگ نزد من از عسل شیرین تر است.

این سخن قاسم شعار نبود، بلکه او آنچه در عمق دلش بود، بر زبان آورد؛ مرگ برای او واقعا از عسل شیرین تر بود. برای مقابله با توطئه های پیچیده شیطانی باید از دل بستن به دنیا دوری جست تا روحیه شهادت و نهراسیدن از مرگ پدید آید؛ چنان که خدای تعالی می فرماید: قل یا ایها الذین هادوا إن زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت؛ [ای پیامبر] بگو ای یهودیان، اگر گمان می کنید که شما دوستان خدا هستید و دیگر مردم این گونه نیستند، آرزوی مرگ کنید.

زیرا اگر انسان را دوست داشته باشد، ملاقات او را نیز دوست می دارد و از دیدار محبوبش نمی گریزد. باید عملا در این مسیر حرکت کرد و آروزهای دور و دراز را از خود دور ساخت، فریب زرق و برق دنیا را نخورد و مرگ را در راه خدا بزرگ ترین افتخار دانست. در این صورت است که می توان نهضت را حفظ کرد. این درسی است که امام حسین علیه السلام به انسانها داده است. با وجود جوانان شهادت طلب بود که انقلاب به ثمر رسید. جوانان به علی اکبر و قاسم اقتدا کردند و پیران به حبیب بن مظاهر. برای بقای نهضت نیز باید این روحیه را حفظ و تقویت کرد.